خانه وا ده ی ما از خانواده ی تیوال گرامی سپاسگذار است

پایان

2

فرصت کوتاه بود و سفر جانکاه
اما یگانه بود و هیچ کم نداشت
(شاملو)

خانه وا ده دیگه به ته خط رسیده!

انتشار: چهارشنبه, ۱۰ دی ۱۳۹۳ / ساعت ۲۳:۴۳:۴۰ |


چشمان باز بسته
چشمان باز بسته شهرام خرازی‌ها: خانواده یک نظام اجتماعی طبیعی است که حداقل ۳ نسل (پدربزرگ و مادر بزرگ، والدین و فرزندان) را دربر می‌گیرد. این نظام در نمایش«خانه. وا. ده» فاقد تعریف واقعی خود و واجد معنایی نمادین و آشنازدایی شده است. از نام نمایش مشخص است که مساوات اصلا در پی آن نیست […]
چشمان باز بسته
شهرام خرازی‌ها: خانواده یک نظام اجتماعی طبیعی است که حداقل ۳ نسل (پدربزرگ و مادر بزرگ، والدین و فرزندان) را دربر می‌گیرد. این نظام در نمایش«خانه. وا. ده» فاقد تعریف واقعی خود و واجد معنایی نمادین و آشنازدایی شده است. از نام نمایش مشخص است که مساوات اصلا در پی آن نیست که تابلویی قابل انتظار ... دیدن ادامه ›› و تعریف شده از خانواده پیش چشم بگذارد؛ نامی که او برای نمایش خود انتخاب کرده اگر چه در نگاه اول «خانواده» خوانده و تلفظ می‌شود اما در اصل بر «خانه»ای «وا»نها«ده» تأکید می‌ورزد که عملا «خانواده»ای به مفهوم معمول یا آشنا در آن زیست نمی‌کند! کاراکترهای نمایش آدم‌هایی به نظر می‌رسند که احتمالا از سر اجبار (جبر فیزیولوژیک، جبر تاریخی و جبر اجتماعی) و به‌خاطر نسبت خونی و ژنتیکی مشترک زیر یک سقف گرد هم آمده و عناوینی همچون مادربزرگ، پدر و امثالهم را به خود اختصاص داده‌اند (پوشش و مراسم آیینی خانواده و نوع روابط اعضا تداعی‌گر یک خانواده فردگرا در جوامع غربی است). دگرگون کردن یک مفهوم یا باور ثابت (در اینجا مفهوم «خانواده» و باور به «رعایت بی‌چون و چرا و چشم بسته قوانین نهادینه شده در خانواده»)،آن هم در عالم تئاتر فوق‌العاده دشوار است؛ همین دشواری است که سبب شده بسیاری از تجربیات نمایشی با شکست مواجه شوند و باز همین دشواری است که به «خانه. وا. ده» تشخص هنری می‌بخشد. ما آموخته‌ایم که «آب رافع تشنگی است» حال فرض کنید می‌خواهیم مخاطب را به این نتیجه برسانیم که «آب موجد تشنگی است»، مساوات در نمایش «خانه. وا. ده» همین کار را کرده؛ او اقدام به یک خانه‌تکانی اساسی در ذهن تک‌تک مخاطبانش کرده و آنها را به یک بازی لذتبخش فراخوانده است. نمایش بسیار ظریف و زیرکانه به تدریج تمام تصورات و پیش‌فرض‌های مخاطبش درباره «خانواده» و مفاهیم وابستگی فامیلی و تعلق خاطر به مکانی نمادین به نام خانه را درهم ریخته و از ریشه دگرگون می‌کند درست مثل وقتی که قطعات یک پازل را کنارهم می‌چینید با این پیش‌فرض که مثلا به شکل یک موش برسید اما وقتی همه قطعات در جای مناسب خود قرار گرفتند، تازه متوجه می‌شوید که شکل نهایی، شکل یک گربه است نه یک موش! در پرده افتتاحیه همه اعضای خانواده در کمال آرامش دور یک میز نشسته‌اند و جمعی صمیمی و بسیار متحد را تداعی می‌کنند، همین جمع را در پرده اختتامیه مثل یون‌ها و مولکول‌های پراکنده‌ای می‌بینیم که شتابناک از کنار هم می‌گذرند و هیچ نشانی از انسجام در آنها نیست! هدف نمایش
«خانه. وا. ده» در حقیقت، رساندن مخاطب به پاسخ این سوال است که در فاصله آن «نظم» تا این «آنارشی» (هرج و مرج) چه بر سر خانواده آمده است؟ خانواده، نظامی تولیدکننده معنا و مفهوم است. هر خانواده در جریان رشد و تحولی که دارد، فرض‌های بنیادی و ماندگاری درباره جهانی که در آن می‌زید، تولید و به اعضای خود منتقل می‌کند. این فرض‌ها در طول نمایش توسط پدر (محمدعلی محمدی) تولید، از جانب پدربزرگ (بانی پال شومون) و مادربزرگ (علی محمودی) تایید، از سوی پسر کوچک (مجید عسگری) اجابت و به وسیله پسربزرگ (اسماعیل گرجی) نقض می‌شود. داستان نمایش از آنجا آغاز می‌شود که پدر اعلام می‌کند یک فروند هواپیمای تک‌موتوره خریده و اعضای خانواده را به یک مسافرت تفریحی با آن دعوت می‌کند اما پسر بزرگ به صراحت اعلام می‌کند چنین هواپیمایی وجود خارجی ندارد و اگر مسافرتی در کار باشد، حاضر نیست همسفر خانواده شود. به‌رغم هرگونه اختلاف یا تضادی که میان اعضای خانواده وجود داشته باشد، باز هم عضویت در آن خانواده مستلزم قبول یا اعتقاد به مجموعه‌ای از مفروضات پایدار یا سازه‌های مشترک راجع به خانواده و ارتباط خانواده با محیط اجتماعی خواهد بود. شک پسر بزرگ ماهیت و هویت بنیادین خانواده و نظم فرمایشی پدر را بی‌مقدمه و ناگهان زیر سوال می‌برد. جرأت‌ورزی و ابراز مخالفت پسربزرگ کم‌کم به تک‌دختر خانواده (نیما نوری‌زاده) تسری یافته و وی را نیز به عصیان وامی‌دارد. در این میان پسر کوچک از آبی که به واسطه تخطی و عدول برادر و خواهرش از قوانین محکم و خودساخته پدر، گل‌آلود شده حسابی ماهی می‌گیرد و بر موج فرصت‌طلبی سوار می‌شود. نمایش از منظری فلسفی و سیاسی و نه الزاما تربیتی یا اخلاقی، به خانواده به‌عنوان نهادی کوچک اما کلیدی از جامعه و نماد یک مجموعه توتالیتر (تمامیت‌خواه) می‌نگرد. پدر در رأس این «توتالیتریانیسم» بیمار و بی‌رحم می‌خواهد اعضای خانواده تا آخرین دم حیات جهان را فقط از دریچه چشمان او بنگرند! در هر دو مسابقه تنیس، در مراسم جشن تولد، در بگومگوهای خانوادگی و در بسیاری از موقعیت‌های دیگر، پدر واقعیت را مسخ و دروغ را واقعیت جلوه می‌دهد. اگر پدر بخواهد هر چیز زنده و غیرزنده‌ای«قابل رؤیت» می‌شود و اگر نخواهد، دیدنی هم در کار نخواهد بود! پسربزرگه برای همیشه یک مٌرده تلقی می‌شود چون حاضر نیست از زاویه دید پدر، هواپیمایی که وجود خارجی ندارد را ببیند. پدر وی را به خاطر اعتراضش، زنده محسوب نمی‌کند! مساوات برای نمایش نارسیسیزم (خودشیفتگی) پدر و تأکید بر مشی توتالیتر او، محمدعلی محمدی را واداشته تا در طول اجرا، تمام مدت دستانش را دور تنش حلقه کند انگار که خود را در آغوش کشیده! و حاضر نیست برای کسی آغوش بگشاید! دستان بسته پدر فقط برای گرفتن راکت تنیس از دستان پسربزرگ باز می‌شود. راکت همچون مشت‌های گره کرده پسربزرگ، نماد مبارزه و تحرک و از منظر روانکاوی «زیگموند فروید» شاید اشاره‌ای به فوران «عقده ادیپ» است. پدر راکت را انکار می‌کند اما پسربزرگ و دختر بر وجود ابزار مبارزه اصرار می‌ورزند. پسربزرگ و خواهرش از پهنه ذهن دیگر اعضای خانواده پاک می‌شوند چون پدر اینگونه می‌پسندد و می‌خواهد! برعکس پسرکوچک بشدت مورد حمایت جمع قرار می‌گیرد زیرا فریبکارانه فرمان‌های پدر را اجابت می‌کند. در جهان بی‌انعطاف خودساخته پدر، جنسیت نیز معنای واقعی خود را از دست داده، شاید به همین خاطر است که ایفای نقش تمام کاراکترهای مؤنث نمایش به بازیگران مرد سپرده شده است. پسربزرگ با اعتراضش، دیسیپلین فاقد انعطاف پدر را به چالش می‌کشد و ویروس «جور دیگر دیدن» را در فضای مکانیکی و تصنعی خانه پخش می‌کند. ویروس خیلی سریع دختر خانواده را تحت تأثیر قرار می‌دهد و بذر شک را در ذهنش می‌پاشد به این ترتیب «توتالیتریانیسم» علی‌الظاهر نفوذناپذیر حاکم بر خانواده به تلنگری فروریخته و رو به تزلزل می‌گذارد و جای خود را به آنارشی می‌دهد! مساوات برای انتقال این مفاهیم به تماشاگر، ایده‌های درخشان و بسیار بکری را به متن و فرم نمایش تزریق کرده و از شعارگرایی که آفت اینگونه آثار است، بشدت اجتناب کرده است. متن سرشار است از دیالوگ‌های نمادین قابل درک که بسیار خوب نوشته شده‌اند. کاملا مشخص است که دیالوگ‌ها و دستور صحنه بارها و بارها کم و زیاد و بازنویسی شده‌اند. سود جستن مساوات از نحوه خاص بیان و تکرار کلما‌ت و جملات در جهت شخصیت‌پردازی در تئاتر ایران کمیاب و البته بسیار تحسین‌برانگیز است، در این زمینه مثلا می‌توان اشاره کرد به تکرار کلمه ماقبل آخر دیالوگ‌های پدر به‌عنوان نشانه‌ای ظریف از وسواس بیمارگون این کاراکتر. مساوات در فرم نیز همچون متن موفق است. طراحی نور نمایش هدفمند، حرفه‌ای و کاملا هماهنگ با «اکت»‌هاست. اجرای صحنه‌های درگیری پدر با پسربزرگ یا با دختر زیر نور قرمز با «اکت»های مکانیکال، کند و عروسک‌وار، تابلوی هراسناکی از خشونت پیش چشم می‌گذارند. خشونت به واسطه تسلط بی‌چون و چرای طنز بر ارکان مفهومی نمایش کاملا تعدیل شده به گونه‌ای که کارگردان موفق شده داستانی بسیار خشن و دردبار را با زبان طنز به نمایش تبدیل کند بی‌آنکه ذره‌ای از مفهوم تکان‌دهنده خشونت کاسته شده یا جو لودگی و مسخره‌بازی بر کار احاطه یابد. «خانه. وا. ده» برای تک‌تک نقش‌آفرینانش، نمایش بشدت فرساینده‌ای است زیرا وظیفه هر بازیگر فقط گفتن دیالوگ و رفتن از یک سمت صحنه به سمت دیگر آن نیست بلکه او باید آهنگ خاص و منحصر به فرد گفتار، تأکید بر برخی کلمات، بیان احساسات با «اکت» و«ژست»، مکث‌های زمانبندی شده کلامی و حرکتی و هماهنگ بودن با پارتنرها را به دقت رعایت کند ضمن آنکه موظف به عدم خروج از محدوده حرکتی از پیش تعیین شده‌اش است. هارمونی حاکم بر حرکات جمعی بازیگران از تمرین‌های مستمر و توانفرسای آنها حکایت دارد. اسلوموشن گروهی بازیگران رو به پنجره زیر نور آبی یک نمونه مهم از طراحی درست حرکت در این نمایش محسوب می‌شود. نمایش که تمام می‌شود، تماشاگر در بهتی عمیق فرو رفته و تمام پیش‌بینی‌هایش را نقش بر آب می‌بیند. نمایش که تمام می‌شود، بازیگران رو به دیوارهای چپ و راست صحنه، جایی که هیچ تماشاگری حضور ندارد، تعظیم می‌کنند! انگار که مخاطبان‌شان تماشاگران خیالی در یک دنیای مجازی هستند. نمایش که تمام می‌شود، این میل در تماشاگر پدید می‌آید که یک بار دیگر کار را از اول ببیند زیرا اینک قادر است نمادها را رمزگشایی کند. نمایش که تمام می‌شود، آنارشی پرده آخر همچنان در ذهن تماشاگران چرخ می‌خورد و مرور می‌شود؛ این آنارشی می‌تواند نقطه مناسبی برای پرده آغازین نمایش بعدی سیدمحمد مساوات با عنوان «خانه. وا. ده۲» باشد

موسسه فرهنگی مطبوعاتی ایران-تاریخ: 1393/10/9
نگاهی به نمایش «خانه. وا. ده»
که در تماشاخانه ایرانشهر روی صحنه می‌رود فانتزی پدرسالارانه

پرده اول
احتمالا الان این سوال در ذهنتان می‌چرخد که چرا «خانه. وا. ده؟» حتما می‌پرسید چرا کلمات واژه خانواده آنقدر با هم غریبند، از هم فاصله دارند و جدا از هم افتاده‌اند. در جواب باید گفت این طرز نگارش هوشمندانه نام نمایش، بازگو کننده کل داستان است. خانواده‌ای متشکل از پدر، مادر، سه فرزند، پدربزرگ و مادربزرگ در ظاهر می‌خواهند خودشان را خانواده‌ای خوشحال و رویایی در کنار هم نشان دهند. مدام پیش از جملاتشان لفظ «یک خانواده خوب خانواده‌ای است که.....» را می‌آورند و در توهم همه چیز آرام است، مانده‌اند، «ما خانواده خوبی هستیم... یک خانواده سر میز غذا تعریف ... دیدن ادامه ›› می‌شه و ...»
اما در باطن، این خوشبختی شکننده، این خوب بودن کذایی، در زیرپوست خانواده توهمی آزاردهنده و ساختگی جریان دارد. اولین جرقه را پسر بزرگ خانواده روشن می‌کند. او از پذیرش هدیه تخیلی پدر که منبع اقتدار خانواده است، خودداری می‌کند و تمام مشکل از همین‌جا آغاز می‌شود. همه هدیه پدر را که یک هواپیمای تک موتوره در حیاط است، قبول می‌کنند جز پسر که شخصیتی مستقل‌تر از بقیه فرزندان دارد. سرکشی پسر اولین شکاف را در خانواده ایجاد می‌کند.
پرده دوم
در جوامع و خانواده‌های سنتی و پدرسالارانه، پدر به عنوان منبع قدرت سعی در ایجاد نوعی خوشبختی ذهنی ِ مبتنی بر اصول و سنت‌های گذشته دارد و می‌خواهد با تکرار آن‌ در عرصه عمل این خوشبختی ذهنی (و نه واقعی) را نهادینه کند. و حالا پدر سرپیچی پسر بزرگش را برنمی‌تابد: «تو داری خانواده رو از هم می‌پاشی، کسی که خانواده رو از هم می‌پاشه، سزاوار سخت‌ترین تنبیه‌هاست...» پدر با دست‌هایی پیچیده به دور خود که کلمات مهم جملاتش را دوبار تکرار می‌کند، انسانی خودشیفته و خودبین را به تصویر می‌کشد که هیچ چیز جز ساخته‌های ذهنی خودش را قبول نمی‌کند. عصیان در مقابل سیستم‌های بسته و توتالیتر با برخورد حذفی همراه می‌شود، پس پسر خانواده از معادلات خانوادگی حذف می‌شود و جز خاطره‌ای چیزی از زمان حضورش باقی نمی‌ماند. از اینجا به بعد گذشته فرزند عزیز می‌شود و همه می‌خواهند تصویر یک پسر مطیع و گوش به فرمان را به یاد بیاورند.
پسر تقلا می‌کند، فریاد می‌زند، ولی چون شبحی نادیده گرفته می‌شود و دیگر کسی در خانواده او را نمی‌بیند. حالا او با چشمانی باز و مشت‌هایی گره‌ کرده تبدیل به فردی مبارز در برابر پدر می‌شود. با ایجاد اولین شکاف مرحله فروپاشی نیز آغاز می‌شود و سست بودن و شکننده بودن چنین صورتی از خانواده به تصویر کشیده می‌شود. نفی توهم و دیدن واقعیت، این بار گریبان دختر خانواده را می‌گیرد. با گفتن واقعیت از دهان دختر و سرپیچی کردن از دنیای خیالی پدر، او هم به سرعت حذف می‌شود. صحنه تصویرسازی مجازی از پیکر دختر و صحبت‌های پدربزرگ با یک جسم خیالی به جای نوه‌اش بر سر میز شام، یکی از بهترین صحنه‌های نمایش است و بخوبی قدرت حذف‌کننده مردان خانواده را نشان می‌دهد. پدر و پدربزرگ بلافاصله با اندازه گرفتن قامت اعضای خانواده، یک شخص موهومی برای دنیای غیرواقعیشان می‌سازند و آن را جای فرد واقعی قرار می‌دهند.
پرده نهایی
هراس از ترک وضع موجود باعث می‌شود هر یک از اعضای خانواده به سمت ترسیم فضایی برای حفظ آن چیزی که در گذشته بوده روی آورند که حاصلش اغتشاش و پریشانی است. در این شرایط نقش‌های هر کس به شکلی ترسیم می‌شود که دلخواه است. به همین دلیل انسجام گذشته جای خود را به تضاد و تنش می‌دهد. پدر و پدربزرگ بر سر ساختن توهم حضور دختر دچار اختلاف می‌شوند، اختلافی که باعث تفرقه در میان دیگر اعضای خانواده می‌شود. در نبود دختر حالا دو تصویر ذهنی و تخیلی ساخته شده است. پدر دختر را جایی و به گونه‌ای تصور می‌کند و می‌خواهد آن را به مادر و پسر هم بقبولاند و پدربزرگ هم نوه‌اش را به شکل دیگر می‌سازد. اختلاف در ساختن دنیای خیالی پایه‌های شک را در دل مادر همیشه مردد خانواده که در پایان جملاتش «نه» را بر زبان می‌آورد قرار می‌دهد.
-چیزی که وجود داره اینکه ما داریم از واقعیت فرار می‌کنیم.
- حتی اگه تو درست بگی واقعیت تو دشمن خانواده است.
- ولی ما با قبول واقعیت خانواده بدی نمی‌شیم.
پدر با اندازه گرفتن قامت مادر، یک شخص خیالی برای خودش می‌سازد و همین اتفاق برای دیگر اعضای خانواده هم می‌افتد. پدر و پدربزرگ حالا تصویری غیرواقعی از اعضای خانواده ساخته‌اند و خودشان را سرگرم آن می‌کنند. در صحنه فوق‌العاده پایانی که با آهنگ فیلم «بیل را بکش» ترکیب می‌شود، همه اعضای خانواده را جدا از هم می‌بینیم که با از بین رفتن صورت جمعی توهم، به یک تصویر شخصی خیالی رسیده‌اند و آن را تکرار می‌کنند. «خانه. وا. ده» با سبک خاص اجرایی‌اش و کارگردانی هوشمندانه محمد مساوات یکی از بهترین نمایش‌های چند وقت اخیر است. کارگردان نمایش در یادداشتی درباره اثرش این گونه نوشته: «نمایش «خانه. وا. ده» فارغ از جنبه‌های دراماتیک می‌کوشد خودخواهی و خودکامگی ما در جامعه و تک صدایی را نقد کند و هراس اضمحلال جمع را در دل بیدار. نمایش «خانه. وا. ده» به دگردیسی هولناکی چون مسخ کافکا می‌ماند و یا کرگدن یونسکو را شبیه است و برانژه‌های مقاومی که تاب رویارویی ندارند و از رمق افتاده‌اند را نمایش می‌دهد.»
کوتاه درباره کارگردان: حضور یک نویسنده و کارگردان جوان به نام سید محمد مساوات در صحنه تئا‌تر را باید به فال نیک گرفت و از حضور کارگردانی که در هر نمایش حرفی برای گفتن دارد خوشحال بود. مساوات و گروهش درام را می‌فهمند، اجزای صحنه را بخوبی می‌شناسند و در نوشتن نمایشنامه دارای اندیشه هستند و ترکیب همین عوامل باعث شکل‌گیری اثری تماشایی می‌شود. او با دقت بسیار زیادی در جزئیات تلاش می‌کند در ساخت و محتوا چیزی را از قلم نیندازد.
مساوات امسال دو نمایش را به روی صحنه برده است. اولی نمایش درخشان «قصه ظهر جمعه» بود که اردیبهشت ماه اجرا شد و تحسین مخاطبان و منتقدان را برانگیخت. دومی هم نمایش «خانه. وا. ده» است که در کارنامه کاری مساوات یک قدم رو به جلو به حساب می‌آید. «قیاس‌الدین مع‌الفارق» نیز کار دیگری از مساوات بود که در سال ۹۱ در تالار مولوی به روی صحنه رفت و توجهات زیادی را به خود جلب کرد. او در این سه نمایش سه فضای خاص را تجربه کرده و خودش را محدود به یک سبک و فضا نکرده است.