پوریا پرندوش نویسنده

من دیشب به تماشای نمایش یا همان به قول دوستان (کت واک) هار نشستم. قبل از هرچیز با دیدن کامنت ها به نظرم رسید که شاید توضیحی هرچند موجز بد نباشه برای فهم کار. هار را اساساً نمی توان یک تئاتر با عناصر دراماتیک حاضر در صحنه دانست. هار به نوعی یک اجرای پست مدرن است برای مخاطبی که هنوز با مدرنیته هم درگیر است و بعضا از حیث اجرایی به سلیقه مخاطب ایرانی و شرایط زیست اجتماعی- فرهنگی او تا حدی بی ربط می نماید.
از نظر محتوا اما نمایش هار به نوعی درگیر نشان دادن روند سوژه زدایی از انسان مدرن است. انسانی که در چنبره نوعی نظم سرمایه دارانۀ افسار گسیخته گیر کرده که برای تحمیل سلطه خود به دنبال انقیاد «تنانه» است. به این معنا که به قول فوکو سرمایه داری مدرن صرفاً از سوژه های انسانی خود تبعیت طلب نمی کند بلکه به دنبال «ساخت سوژه خود» و «بسامان سازی» اوست. این فرآیند با سوژه زدایی از فرد آغاز می شود و به گونه ای پیش می رود که فرد را به ابژه ای تبدیل می کند که مناسبات انسانی اش را از دست داده، درگیر «نمایش» خود است، «بود» خود را به «نمود» باخته، و «اندامش» درگیر اعمال سیاست می شود. «تن» در اینجا و در نمایش هار، هدفِ اعمالِ سیاستی است که «بردگی بزک کرده» را با «رضایت داوطلبانه» و «بندگی داوطلبانه» به قول دولابوئسی به فرد حقنه می کند. اینبار دیگر ما با «فرد»، «افراد» و »شخص» طرف نیستیم درواقع ما با توده هایی مواجهیم که دچار «هویت باختگی سرمایه دارانه» شده اند. هویت عاریتی ای که هرچه با لباس و صنعتِ مُد و نمایش می پوشانندش باز هم مانند لباس پادشاه عورتش بیرون می زند و این بار عورت نه اندام شرمگاهی که خودِ فردِ هویت باخته است که مصرف می کند، مصرف می شود و دور انداخته می شود. ابژه ای که چیزی نیست جز چرخ دنده نظام مناسبات هارِ سرمایه.
نمایش هار سعی کرده است این فرایند را به نوعی با ضربآهنگی تکراری و میزان سن هایی با واریاسیون های تکرارشونده به صورتی بی کلام به مخاطب القا کند، اگرچه ارتباط با مخاطب عام شاید در یک سوم ابتدایی اجرا قطع می شود اما اساساً نمایش خودش هم به دنبال القای نوعی حسی است که بعضا در سینمای بلاتار هم ... دیدن ادامه ›› شاهد هستیم، حسی از عدم ارتباط معنادار، انزوا، جداافتادگی انسان ها از یکدیگر، اتمیزه شدن سوژه های پیشین و ابژه های فعلی که به ابژه بودنشان آگاهی ندارند و توهم اختیار دارند.

اسب قاتلین از آن دسته نمایش هایی است که در جست و جوی ژانر مانده است. ایراد اصلی را شاید بتوان به نمایشنامه آن وارد دانست و کمتر به کارگردانی کار ایراد گرفت که انصافاً هم در پرداخت میزانسن ها و بهره گیری از نور متحرک و دست به تجربه گرایی جدیدی زده و تا حدود زیادی هم موفق از کار درآمده است؛ کارگردانی ای که بر بستر متنی الکن خوابیده است.
نمایش به کشاکش شورش بردگان و بحران در برقراری روابط ارباب رعیتی می پردازد. اتین دولابوئسی در کتاب معروف خود «گفتار در باب بندگی خودخواسته» از شرایطی سخن می گوید که در آن افراد کم کم به بندگی عادت می کنند، شرایطی که افراد پس از چند نسل بندگی به شرایط قبول و رضا می رسند، آزادی معنای خود را گم می کند، اسارت عادی می شود و بندگی ضرورت. اگر روزی هم شرایطی پیش آید که بتوان اربابان را از تخت به زیر کشید باز هم بنده، خود، ترجیح می دهد که ارباب دیگری را به جای ارباب پیشین بنشاند تا آنکه بخواهد نظام ارباب-رعیتی را از بیخ و بن بر هم زند و ساختی برابرطلبانه، انسانی، و آزادی خواهانه را جایگزین تخته پاره های پوسیده تخت اربابی کند.
مسئله ای که در این نمایش وجود دارد گم شدن خط روایی در خطوط کج و معوجی است که بر لبه ژانر اکسپرسیونیسم حرکت می کند اما درون آن نمیرود و از طرفی موسیقی ای که در پرداخت فضا و در کار به شدت گم شده است. نه خصوصیات اکسپرسیونیسم را دارد نه یک کار نوار است و نه یک کار سوررئال را به رغم برخی کدهای درون دیالوگ ها شاهدیم و متاسفانه باید بگویم که نه حتی با یک کار رئال مواجهیم. از طرفی تصاویر پس از مدتی به اشباع می رسند و اشباع فضا و پرگوییِ تصویری از ضربآهنگ کار می کاهد. نمایش به دنبال روایت خطی نیست اما درون روایت غیرخطی هم نمیتواند درام خود را بسازد. بنابراین ما با ملغمه ای طرفیم که بیش از آنچه که بسازد تخریب میکند. بیش از آنچه که روایت کند، سکوت می کند و به لکنت می افتد، و در ساخت چندروایی اثر، به دلیل آنکه شرح روایت اصلی ناقص از کار درمیآید ... دیدن ادامه ›› نمایش درون یک لوپِ معنایی متورم می افتد که برای مخاطب عام به طور خاص فهم را معضله مند میکند.
در پایان فکر میکنم اگر بازبینی و اصلاحاتی در این نمایش صورت گیرد میتواند کار درخوری در تئاتر این روزهای ما باشد. نمایش ارزش دیدن دارد و بازی ها خوب از کار درآمده.
برای عوامل کار ارزوی موفقیت دارم.

و مردگان آن سال عاشق ترین زندگان نبودند!
تاملی در باب نمایش کفنم کجاست

پوریا پرندوش، منتقد تئاتر و دکترای جامعه شناسی سیاسی

کفنم کجاست نمایشی به کارگردانی احمد حامدی که تا پنجم اسفند ماه 1402 در تالار کوچک مولوی در حال اجراست، شرح زندگی و مرگ مردگانی از سه نسل و سه دوره تاریخی است؛ مردگانی که نه عاشق ترین زندگان سالهای زندگی شان بودند و نه قرار است که بعد از این حتی نامی یا نشانی از آنها جز داراییشان یعنی همان کفن سفید ژنده ای که بر تن دارند داشته باشند. پیش ازهرچیز شاید بهتر باشد که شمای کلی ای از نمایش در ذهن داشته باشیم. در خلاصه نمایش آورده شده که قرار است شاهد نمایش شش شخصیت در قبرستانی متروک باشیم که در تلاش اند تا مانع از تخریب قبرهایشان توسط بولدوزر شوند. نمایش در چهار پرده با یک ترجیع بند تعریف شده است که هر اپیزود داستان دو نفری را روایت می کند که در قبرهای دوطبقه به صورت عمودی در زیر و بالای هم دفن شده اند و اکنون در دنیای مردگان در گورستانی ... دیدن ادامه ›› قدیمی در کنار یکدیگر قرار گرفته اند. هر پرده از این نمایش سه پرده ای که یکی پس از دیگری روایت می شوند ماجرای متفاوتی را در خود جای داده است از دغدغه هایی متفاوت و سرنوشت هایی مشابه یعنی مرگ. در پرده اول ما شاهد مردی هستیم که نخست منکر مرگ خویش است و با چاقویی که در پشت دارد در نهایت به همسری می پیوندد که سالهای پیش از دستش داده بوده؛ زندگیِ ناکردۀ انباشته از فقری که این بار شاید در مرگ دنبال شود. در پرده دوم اما این بار ما شاهد آنیم که زنی راهبه، مسیحی ای معتقد در سیپیده دمانی تصمیم به انداختن خود از روی عرشه کشتی می گیرد و غرق می شود، خودکشی ای در یک راهبه که قرار نبوده است روزی برسد که بخواهد به پوچی ای برسد که چاره ای جز فرو رفتن در اعماق زمین برای خود ندیده باشد؛ در قبر زیرین او اما مردی است که او هم اتفاقا به دلیل ناتوانی از تامین هزینه درمان دختر خردسالش خود را به گارد ریل کوبیده و کشته است. گفت و گویی که نخست بین این دو آغاز می شود و کم کم زن پی می برد که عامل پیوند او به دیگری نه مذهب که اتفاقا احساسات مشترک انسانی است. در پرده سوم اما ما به دل تاریخ می رویم و از یکی از عوامل استبداد قجری نزدیک به شاه و مخالف با مشروطه به یک مشروطه خواه مصدقی در طرف مقابل او می رسیم که در یک گور دفن شده اند. مشروطه خواه نمایش از جهل عوام می نالد و از به دست فراموشی سپرده شدن مبارزانی که دیگر حتی نامی بر گوری هم نیستند، و آرمان هایی که باور ندارند خاک شده و با خودشان به فراموشی سپرده شده است. در پرده آخر اما با سوگواری برای دختر از دست رفته یکی از همین مردگانی مواجهیم که از فرط غصه ناتوانی از تامین هزینه درمان دختر کوچکش خود را به کشتن داده بود و اکنون جسد دخترش را بر روی قبر خود می بیند که دارد با خود می آورد جایی که همه این سه پرده در نهایت در یک پرده دور هم جمع می شوند. اما چه چیزی این ها را به هم پیوند داده است؟
مارکس در فرازی از مانیفست کمونیست می گوید: «هر آنچه سخت و استوار است، دود می‌شود و به هوا می‌رود، هر آنچه مقدس است، دنیوی می‌شود و دست‌آخر آدمیان ناچار می‌شوند با حواسی جمع با وضعیت واقعی زندگی و روابطشان با هم‌نوعان خویش رودررو گردند». اینجاست که انسان های منفک از هم، با ترجیع بندی از، از دست دادگی به هم پیوند خورده اند درگیر صدای آزار دهنده لودرهایی هستند که به دنبال صاف کردن گورهایشانند؛ آنها که جز یک نام خاک خورده بر خاک چیزی به حساب نمی آیند و تکه پاره های کفنشان را هم کسی به هیچ نمیخرد. شخصیت ها زمانی به هم پیوند می خورند که نمی خواهند همان یک تکه جایی که در زیر زمین دارند را طعمه ساخت و ساز جدیدی ببینند که بر روی تکه پاره های تن ما و به قیمت نیست و نابود شدنمان آنها را به پروژه ای برای تجارت و انبوه سازی تبدیل کنند. اگرچه کاری هم از دستشان بر نمی آید و به خیال خود می توانند مانع از تخریب قبرهایشان شود. آنها که برای زیستن نجنگیده بودن اکنون درگیر تمنای حفظ شکوه شعائر مرگ خودند. انسان امروزین هم اما در واقع همان هایی اند که در قامت مردگان این نمایش می بینیم. انسانی که نه تنها زیستن از او دریغ شده بلکه مرگ او را نیز به هیچ نمی خرند. اویی که فرمول های حفظ زندگی هم به کارش نمی آید و نمی تواند با زاویه 35 درجه حرکت دست آموخته در دفاع شخصی مانع از شکافته شدن پهلویش توسط زندگی ستیزان و کارد آجین شدن خود شود. بی چرا زندگانی که بی چرا مردگان شده اند و تنها کاری که از آنها ساخته است شاید نوعی همدردی باشد، در وضعیت انسان خرد شده در زیر چرخ دهنده های مدرنیتۀ حافظه ستیز که در نهایت می بایست همان یک تکه کفن خود را هم از دست رفته ببینند و هر لحظه منتظر اجرای پروژه نیستی باشند، زندگی ای که قافیه را به نیستی باخته و کفن پوشیده سپر انداخته است. آنها که نه تنها زیستن از آنها دریغ شده که مرگ نیز تسکینشان نداده است!
احمدحامدی، کارگردان این کار که جزء کارهای اولیه او نیز محسوب می شود اگرچه شاید نتوانسته باشد یک پیوند منطقی بین سه پرده نخست این نمایش چهارپرده ای برقرار کند و بعضا در مواقعی هم درگیر لفاظی های شعاری بی ربط به طور مثال در اپیزود سوم نمایش شده است یا موضوعات کلیشه ای در قالب مضامین تو در تویی شده که تکراری و ملال آور است، اما توانسته قصه هایی را روایت کند که از حال به گذشته می رود و مرگ هایی را در قالب تیپ سازی از شخصیت های این نمایش روایت کند که در نهایت به جهل در انسان و ناتوانی او در قبال زیستنی که هر روز در جهان متراکم شده غیرقابل تحمل تر شده است برسد. نمایشی که در وضعیت تراژدی-کمدی ما شاید ارزش دیدن و تامل در خود را به ما می دهد.