نخستین علت بندگی خودخواسته "عادت" است. دلیرترین اسب ها هم که در آغاز لگام را با خشم به دندان می گیرند سرانجام به جویدن آن سرگرم می شوند و اگر چندگاهی زین را پس می زنند روزی می رسد که چون به یراق آراسته می شوند با خرسندی باد در غبغب می اندازد.
مردمی می گویند همیشه بنده بوده اند و نیاکانشان نیز بر همین روال زیسته اند، باور کرده اند که ناچارند ستم را تاب بیاورند، و عذر از پی عذر می آورند تا سلطه ی جباران را با دیرینگی آن روا بنمایند. اما حقیقت این است که گذر سالیان، بیداد را داد نمیکند بل بر ناروایی ستم می افزاید.

در این میان همیشه کسانی هستند که حق طبیعی خود را می شناسند و همواره به وضع نخستین آدمیان می اندیشند. این آزادگان ذهنی پویا و فکری روشن دارند و مانند انبوه مردمان به این بسنده نمی کنند که به پیش پای خود خیره شوند بل گذشته را به یاد می آورند تا حال را با آن بسنجد و بهر آینده رای گزینند.
ایشان هوشی درخشان دارند که پیوسته با خواندن و آموختن بر جلای آن می افزایند و چنین است اگر هم آزادی به تمامی از دست رفته و از جهان رخت بر بسته باشد باز می توانند آن را درون خویش حس می کنند و حظش را ببرند و بندگی به هر بزکی هم آراسته شده باشد به ذوق ایشان خوش نمی آید.

گفتار در بندگی خودخواسته/ اتیین دولابوئسی/ نشر گمان