تک‌گویی پدیده عجیب این روزها

در دوشنبه های نقد تئاتر، این هفته در شامگاه ۲۴ دی ماه نمایش «برفک» نوشته و کار جواد عاطفه و با بازی عاطفه پاکبازنیا مورد نقد و بررسی  دو عضو کانون ملی منتقدان تئاتر واقع شد.
به گزارش کانون ملی منتقدان تئاتر ایران، جواد عاطفه با اشاره به اینکه از ۴ سال پیش برای اجرای در تئاترشهر اقدام کرده و هر بار هم به دلایلی این اجرا به تعویق می افتاده، تا اینکه به طور ناگهانی امسال و در شهریورماه اعلام می شود که در تالار سایه به دلیل عدم حضور گروهی فرصتی برای اجرا پیش آمده، آیا متنی برای اجرا دارد و از آن سو هم محدودیت زمانی امکان اجرای یک متن بلند و چند نفره را فراهم نمی کرده، بنابراین این کارگردان ترجیح می دهد که یک تک گویی نمایشی را اجرا کند. برای همین ظرف ۴۸ ساعت متن«برفک»را می‌نویسد با آنکه سالها نطفه این متن در ذهن اش منعقد شده بود.
این نمایشنامه نویس مهاجرت را یک پدیدۀ عجیب و امروزی می داند که در کشور ما نیز میلیون نفر مهاجرت کرده و یا دغدغۀ مهاجرت دارند.
این کارگردان یادآور شد که از سوی دیگر هزینه کردن برای آوردن بازیگران شناخته شده نیز برایش مقدور نبوده و ترجیحا به یک اجرای تک نفره بسنده کرده که زیر دین کسی باقی نماند.
عرفانی پهلوانی، منتقد و مدرس با انتقاد از دانشجویان تئاتر که از نشست نقد و بررسی استقبال نکرده اند با آنکه اطلاع رسانی هم شده است، درباره «برفک»گفت: انسان مهاجر یک مفهوم آرکی تایپی در عرفان شرق است. در ادبیات سرزمین ایران هم با چنین مفهومی شعرهای بسیاری سروده شده است چنانچه حافظ در این باره می گوید:
من ملک بودم و فردوس برین جایم بود/ آدم آورد در این دیر خراب آبادم
و از آنجا که در متن «برفک» به ضرورت و نیاز مهاجرت پرداخته می شود، و مناسبات مهاجرت در آن تغییر کرده اما همچنان جای پرداختن دارد، می تواند متن در خور تاملی باشد.
او در ادامه به فیلم های اصغر فرهادی اشاره کرد که در آنها موتیف اصلی می تواند مهاجرت باشد و برای همین در انتخاب سوژه جواد عاطفه درست عمل کرده و این نکته در خور ستایش هم هست که به این نیاز دارد پاسخ می دهد که در آن دارد به چالش های این زمانی و این مکانی می پردازد و در ادامه به ۴ وظیفۀ اصلی روشنفکر و به تبعش هنرمند اشاره کرد و گفت: یک، فرزند زمانش باید باشد، دوم فرزند مکانش باشد و سوم به چالش های این زمانی و این مکانی اش پاسخ بدهد و نکته چهارم هم این هست که ضمن شناساندن آن مساله بتواند راهکاری هم برای برون رفت از آن پیشنهاد کند که البته در نکته چهارم محل بحث و مناقشه هست که برخی معتقدند که درمان و نسخه پیچیدن کار هنرمند نیست و برخی این را هم کار هنرمند می‌دانند.
پهلوانی پرداختن به مونولوگ را همانند مرض سرطانی دانست که این روزها به شکل گسترش یافته ای در کشور ما فراگیر شده که در اصل هم نمی‌تواند یک درام نمایشی باشد اما به گونه ای بازتاب شرایط زندگی روزگار ماست.
این منتقد شتابزدگی در نوشتن «برفک» را قابل انتقاد دانست که ای کاش شرایط به گونه ای می بود که از سر حوصله نوشته می شد و با بارها نوشته شدن روی کاغذ به مرحلۀ پخته تر از حال حاضر می رسید. چنانچه اگر جواد عاطفه بخواهد این متن را کار کند حتما در آن تغییراتی خواهد داد.
او همچنین گفت: در اجرای مونولوگ این سوال ها پیش می آید که پاسخ دادنش امری حیاتی است، برای کی دارد حرف می زند؟ و چرا دارد حرف می زند؟ تمهیدات گوناگونی هم برای اجرایی شدنش اندیشه شده است. مثلا در اجرای مضرات دخانیات نوشته چخوف که یک سخنرانی است و همچنین با استفاده از تلفن، آیفن، و موارد دیگر این حرف زدن ها اجرایی می شود. همچنین این کاراکترها اغلب از یک بیماری روانی رنج می برند و در «برفک» هم چنین کاراکتری دیده می شود شاید این قابل تعمیم باشد اما اقناع کننده نیست چون باورپذیر نیست که چنین بیماری در یک تایم کم این همه صحبت کند. انگار که در این شتابزدگی متن نیمه کاره رها شده است.

جواد عاطفه هم گفت: این زن دارد با صدای بلند حرف می زند اما شرایط جامعه به گونه ای است که به سادگی نمی توانم چیزی را صد در صد بپذیرم و همچنین رد هم نمی کنم. به نظر پیشرفت تکنولوژی شرایط انواع بیماری را به وجود آورده، برای مثال وقتی در مترو به سر می بریم... در آن زیر با آنکه موبایل ها خط هم نمی دهد اما بنابر عادت بارها آن را از جیب در می آرویم، باز می کنیم، می بینیم و بعد می بندیم و... از این نمونه ها بسیار هست که دلالت بر بسیاری بیماری های روانی می کند و اگر من «برفک» را در ۴۸ ساعت نوشته ام ولی اگر متن کامل نمی شد هرگز اجرایش نمی کردم. اگر بهرام بیضایی و ویلیام شکسپیر هم بعد از یک یا چند سال به سراغ متن هایشان بروند باز هم بنابر ضرورت زمانی حتما بازنویسی یشان می کردند، من هم چنین می کنم. ما الان هم هر شب کلمه به کلمه و صحنه به صحنه را بررسی می کنیم و در آن تغییر ایجاد می کنیم.
پهلوانی هم افزود: حتما تا پایان اجرا این تغییرات را انجام می دهید.

جواد عاطفه بی‌آنکه بخواهد قضاوت کند گفت: هر مسافر و مهاجری چه در سفر درون مرزی و چه برون مرزی بنابر دیده‌ها و شنیده‌ها و رویدادها به نتایجی خواهد رسید و این بستگی دارد که سر راهش چه کسانی قرار بگیرند. الان این زن هم دارد به دلایلی که ریشه در مسائل جامعه اش دارد، از خود و سرزمین اش می گریزد اما در آنجا هم قرار نیست که اتفاقات خوشایندی پیش رویش باشد بنابراین در همین ذهنیتش نرفته از آنجا برمی‌گردد چون حس می کند که دایی ناهید می خواهد از او سوءاستفاده کند بنابراین می‌کشدش و...
او افزود: اگر این شخص بیمار روانی است، می دانم اگر یک ساعت دارد صحبت می کند چیز عجیبی نیست چون در یک نقطه دارد همه حرف هایش را با صدای بلند می‌گوید. چون او را از واقعیت زندگی گرفته ام و الان آدمها حتی از سایه خودشان هم می ترسند.
رضا آشفته منتقد هم در ادامه ضمن پذیرفتن تک گویی نمایشی به عنوان درام روزگار فعلی که اتفاقا در این سی سال اخیر هم در آمریکا به عنوان ساختاری فراگیری برای بیان دردها و بیماری های درونی بشر به کار گرفته می شود، در ایران ما در این چند سال اخیر خیلی ها متوجه این شیوۀ اجرایی برای بیان مسائل آدمها شده اند که «برفک» هم از این قاعده مستثنی نیست اما در آن با توجه به آنکه یک ذهنیت به شیوه سیال ذهن دارد به عینیت در می آید و از آنجا که تئاتر در اکنون می گذرد و این بر خلاف رمان هست که همواره اتکایش به زمان گذشته هست و برای همین باید کدهای بهتری برای معلوم شدن عنصر مکان و زمان بشود که این منتزع شدن از واقعیت بتواند با اشاره های متکی به واقعیت بارزتر درک شود. اینکه این زیر زمین دقیقا در تهران، همدان یا استکهلم است، باید معلوم تر باشد و زمانش معلوم تر باشد که دقیقا ظرف چه مدتی و دقیقا کی در حال گذر هست... و این گونه می شود این دردی که در خاورمیانه، آفریقا و آمریکای لاتین نمود عینی اش بارز هست، از این متن قابل تعمیم استنباط کرد و این باعث درک بهتر آن خواهد شد.
عاطفه پاکبازنیا بازیگر کار هم که پیش از این در دو نمایش دیگر تک نفره برای جواد عاطفه بازی کرده و این سومین تجربه اش در دو سال اخیر هست، با اشاره به اینکه دوست دارد تک گویی نمایشی بازی کند گفت که این به معنای این نیست که دوست ندارد در متن چند نفره هم بازی کند اما در آن متن چند نفره هم باز هم دوست دارد به جای دیالوگ دچار تک گویی بشود و انگار باز هم گفتگویی انجام نمی شود و صدایی شنیده نمی شود. او در «برفک» هم از این حرافی زن و صدایی که شنونده ای ندارد دارد لذت می برد و این زن انگار در ذهنش مدام دارد با صدای بلند حرف می زند اما در بیرون دچار سکوت هست.
پهلوانی در ادامه با تاکید بر باورپذیری آثار هنری فارغ از سبک و شیوه هایشان گفت: اینکه این آدم دارد با خود حرف می زند هم باید برای من نوعی باورپذیر باشد چنانچه من شرک و استایدرمن و هر نوع انیمیشنی را باور می کنم.
او همچنین عنصر صدا را امتیاز بارزی برای اجرای «برفک» دانست که اگر پس از دقایقی به دلیل عادت کردن گوش آن صدا ها به فراموشی سپرده می شود که باید برای آن هم تمهیدی اندیشیده شود.
آشفته عنصر نور را برای نشان دادن وضعیت مناسب دانست که در بودن منابع درست نوری مناسب مناسبات و اتفاقات ذهنی و میزانسن هایی که منجر به فضاسازی می شود، بر ما معلوم تر خواهد شد چنانچه در آن دو اجرای قبلی عاطفه در تماشاخانه دا به دلیل نبودن منابع نوری کامل انگار که اجرا به چشم نمی آمد. اما در «برفک» نورها فضا را می سازند و شخصیت مسیر حرکت ذهنی اش را بر ما معلوم می کند که از یادآوری و واگویه چه چیزهایی دارد رنج می برد.
جواد عاطفه هم در جمع بندی اش گفت که نور، صدا و بازیگر سه عنصر اصلی در اجرای «برفک» بوده که در نبود و کمبود هر کدام اجرایش دچار نقصان می شده است و امیدوار هست که مخاطب بتواند با دیدن «برفک»از آن لذت لازم را ببرد.
این کارگردان در دو سال اخیر خانم ایکس و دده خانم را در تماشاخانه دا اجرا کند، که اینها مربوط به یک سه گانه هستند که هنوز اپیزود سومش اجرا نشده است. اما «برفک» هم یک تک گویی نمایشی که در آن یک زن در مرز چهل سالگی و بلوغ فکری اش دارد از خود می گریزد و... «برفک» ساعت ۲۰ در تالار سایه اجرا می شود.